SRBIJA 1900-1941
muzej zvuka
Istorija ne počinje od danas kao što mnogi misle pa čak ni kada je reč o zabeleženom zvučnom nasleđu srpskih umetnika iz prve polovine XX veka pa će tako na ovom jedinstvenom mestu znatiželjni korisnici moći da steknu sveobuhvatan uvid u neke od mnogih najinteresantnijih sadržaja našeg muzičkog kulturnog umetničkog i istorijskog nasleđa zabeleženih u periodu od početka dvadesetog veka do Drugog svetskog rata i koji su koliko-toliko sačuvani i restaurirani sa tih autentičnih retkih nosača zvuka toga doba
Narodna muzika
Mijat Mijatović
3. februar 1887. Beograd – 25. jun 1937. Beograd
Mijat Mijatović je nesumnjivo bio jedna od najpoznatijih ličnosti u Beogradu, Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji pre Drugog svetskog rata u mnogim sferama društveno-političkog i muzičkog zivota.
Pevačku karijeru je započeo prilično rano i iako se nije profesionalno usavršavao, prirodna lepota i kvalitetnjegovog glasa kao i urođena muzikalnost privukli su pažnju istaknutih srpskih kompozitora Stevana Stojanovića ”Mokranjca” i Stanislava Biničkog koji su mu pomogli da postane član različitih pevačkih društava i horova sa kojima je Mijatović nastupao kao solista još pre Prvog svetsog rata.
Tokom gostovanja u Rusiji sa horom ”Obilić” (1912) Mijatovića su hvalili ”kao drugog Karuza” isti oni muzički kritičari koji su slušali pravog Karuza kada je tamo gostovao nekoliko godina ranije.
Aktivno je učestvovao u Prvom svetskom ratu i kao artiljerijski oficir i kao zabavljač svojim izvođačkim umećem tokom boravka srpske vojske u ”izgnanstvu” u Grčkoj.
Posle Prvog svetskog rata Mijatović je odlučio da profesionalno usavrši svoje vokalno umeće na Pariskom konzervatorijumu i pošto je to okončao sa posebnim uspehom započeo je desetogodišnju karijeru intezivnog koncertnog nastupanja u Kraljevini Jugoslaviji i inostranstvu a kasnije se posvetio snimanju ploča i nastupanju na radiju.
Zabavna muzika
Milan Timotić
1908. Banovo Polje – 13. novembar 1988. Chicago, USA
Milan Timotić ‘Bata’ je bio jedan od najpopularnijih pevača narodne i zabavne muzike sa prostora Kraljevine Jugoslavije.
U Beogradu je započeo uspešnu muzičku karijeru. Bio je stalni član Kraljevske opere. Negujući narodnu pesmu, muzička uprava Beogradske radio stanice ga je često pozivala da gostuje u emisijama.
Pojavio se u ton filmu ‘Priča jednog grada’ u kome je prikazan život Beograda u jednom danu 1941. godine.
Rat je dočekao služeći vojni rok u Bijeljini. Za vreme rata boravio je u Užicu i Valjevu.
Kao pristalica ravnogorskog pokreta ilegalnim putem napustio je zauvek Srbiju. Jedno vreme je boravio u Salcburgu,
gde je radio na obnovi opere i snimio dva filma, potom u Beču gde je bio pravni savetnik za Međunarodnu organizaciju za izbeglice.
Nakon uspešne karijere u Austriji, odlazi u Njujork, da bi se potom trajno nastanio u Čikagu.
Klasična muzika
Milan ‘Braca’ Jovanović
12. maj 1904. Novi Sad – 16. februar 1964. Epsom, UK
Svirao je violinu već sa četiri godine a 1910. odlazi u Beč gde mu je profesora bio Otakar Ševčik.
Debitovao je u Beču i koncertirao kao čudo od deteta širom Evrope, između ostalog bio je i u Rusiji 1913. godine kao učesnik jednog od dvorskih koncerata priređenih povodom obeležavanja 300-godišnjice dinastije Romanov.
U Englesku dolazi 1919. gde nastupa sa Kvins Hall orkestrom i kao ‘violino obligato’ uz istaknute vokalne umetnike kao što su Nellie Melba, Clara Butt, Luisa Tetrazzini i Titta Ruffo a 1920. nastupa i uz legendarnog pijanistu Vladimira de Pachmana.
Godine 1924. je imao seriju zapaženih koncerata u Australiji i Novom Zelandu a zatim nastupa uz klavirsku saradnju svog brata Dušana Jovanovića.
Kasnije je tokom 26 godina bio profesor na ‘Guildhall School of Music and Drama’.
Godine 1928. dobija britansko državljanstvo a 1941. se ženi sa Margaret Mary Russell. Imao je troje dece.
Sahranjen je na Ashley Road Municipal Cemetery, Epsom, Surrey, England.
Vojna muzika
Orkestar Kraljeve garde
Formiran je 1904. godine iz Beogradskog vojnog orkestra, prvog simfonijskog orkestra u Beogradu osnovanog 1899. godine.
U početku je imao samo duvačke instrumente. Kasnije dobija i gudačke instrumente, te razvija značajnu aktivnost, pod dirigovanjem Stanislava Biničkog, izvodeći prve simfonijske koncerte u Beogradu.
Posle Prvog svetskog rata se obnavlja i pod vođstvom Dragutina Pokornog priređuje koncerte koji su bili na znatnoj umetničkoj visini kao, tada, jedini simfonijski orkestar u Beogradu.
Dragutin František Pokorný
10. oktobar 1868. Čermakovice, Česko – 21. oktobar 1956. Beograd
Dragutin Pokorni je srpski dirigent češkog porekla. Radio je kao korepetitor u bečkom Karl-teatru a od 1890. bio je vojni kapelnik u Beogradu, Valjevu i Nišu. Bio je jedan od prvih dirigenata Narodnog pozorišta u Beogradu (1897—1909) koji su sistematski izvodili opere i operete stranih i domaćih kompozitora.
Kao kapelnik Orkestra kraljeve garde podigao je taj orkestar na znatnu umetničku visinu. Bio je horovođa nekoliko pevačkih društava, osnovao je vojničku muzičku školu u Vršcu i centralni muzički arhiv pri Ministarstvu Vojske.
Pisao je prigodne kompozicije za vojni orkestar. Nakon službovanja penzionisan je u čin pukovnika, doživeo je slavu i priznanja među kojima i odlikovanje ordenom Svetog Save prvog reda.
Horska muzika
Lovro von Matačić
14. februar 1899. Sušak – 4. januar 1985. Zagreb
Najveće je dirigentsko ime u istoriji hrvatske muzike i jedan od najznačajnijih svetskih dirigenata XX veka. Nastupao je u svim prestižnim operskim pozorištima sveta i saradjivao je sa najuglednijim izvodjačima.
1908. primljen je u Hor bečkih dečaka pri Carskoj i kraljevskoj dvorskoj kapeli u Beču a zatim je učio klavir, orgulje, kompoziciju i dirigovanje.
Posle Prvog svetskog rata bio je operski dirigent u Osijeku (1919—1920), Novom Sadu (1920—1922), LJubljani (1922—1924) itd.
Ostavio je dubok trag i u srpskoj muzičkoj kulturi kao dirigent Akademskog pevačkog društva ‘Obilić’ 1924—1931 i 1935—1936. Za njegovog dirigovanja ovaj ansambl imao je reputaciju jednog od najboljih evropskih horova i izuzetno uspešne turneje i koncerte u Poljskoj, Grčkoj, Austriji, Čehoslovačkoj i Francuskoj.
Tokom 1932. bio je dirigent Prvog beogradskog pevačkog društva a od 1924. do 1932. bio je dirigent, a 1938—1941. i vršilac dužnosti direktora Beogradske opere. Njegova delatnost dovela je do velikog uspona te kuće u repertoarskom i izvođačkom pogledu. Pored ostalog, Matačić je dirigovao na premijeri opere ‘Knez od Zete’ Petra Konjovića 1929.
Od 1938. do 1941. bio je i šef-dirigent Beogradske filharmonije. Tadašnji koncerti sa repertoarom koji je uključivao i savremenija evropska i domaća dela, dosezali su visok umetnički i tehnički nivo. Bio je to veoma značajan period u istoriji ovog ansambla.
Operska muzika
Živojin Žika Tomić
02. februar 1896. Kladovo – 19. novembar 1961. Titograd (Podgorica)
Pevanje je učio u Odesi i Beču od 1917 do 1919 kada je angažovan u Operi Narodnog pozorišta u Beogradu, gde je, uz kraće prekide, nastupao sve do 1941.
Ostvario je veliki broj zapaženih uloga u brojnim delima najznačajnijih stranih i domaćih kompozitora medju kojima se posebno izdvajaju glavne tenorske role u operama: La Traviata, Rigoletto, Un Ballo In Maschera (Giuseppe Verdi), Madama Butterfly (Giacomo Puccini), Евгений Онегин (Пётр Ильич Чайковский), Prodaná Nevěsta (Bedřich Smetana), Ero S Onoga Svijeta (Jakov Gotovac) itd.
Od 1928. do 1930. bio je na koncertnoj turneji po Italiji, Francuskoj i Južnoj Americi, pevajući uglavnom kompozicije jugoslovenskih kompozitora.
Od 1945. je živeo u Titogradu (Podgorici) gde se bavio pedagoškim radom i povremeno nastupao na koncertima i na radiju.
Lirski tenor veoma prijatne boje, pevač i glumac ustreptale osećajnosti i bujnog temperamenta, Žika Tomić, je između dva rata bio živopisna i omiljena ličnost naše operske scene i muzičkog života uopšte.
Snimio je niz gramofonskih ploča na kojima su, pored arija iz svetskog operskog repertoara, zastupljene i naše narodne pesme i vokalna lirika domaćih i stranih kompozitora.
Kabare
Živana ‘Žanka’ Stokić
24. januar 1887. Veliko Gradište — 21. jul 1947. Beograd
Žanka se već sa četrnaest godina udala za jednog zaječarskog abadžiju ali je ubrzo ‘pobegla’ sa pozorišnom trupom Ljubomira Rajačića Čupe, gde joj je prvi zadatak bio – pranje veša. Muž je prvi put uspeo da je batinama vrati kući, ali je drugi put mladu Žanku uzeo u zaštitu glumac Aca Gavrilović, koji je kasnije postao njena velika ljubav.
Već premijernim pojavljivanjem u ulozi Tereze u predstavi ‘Bračne noći’ 1902. godine osvojila je publiku. Po raspadu trupe sa nekolicinom kolega krenula je da obilazi vojvođanske, slavonske i bosanske varoši. U Varaždinu je 1907. godine dobila i prvu dramsku ulogu – igrala je udovicu u komadu Nada.
Žanka je zatim igrala u trupama Mike Bakića, Dimitrija Nešića i Mihaila Ere Markovića, zatim od 1907. u Osječkom kazalištu, gde ju je zapazio i poznati hrvatski reditelj i teatrolog Branko Gavela.
Medjutim, prekretnica u njenoj karijeri se desila u avgustu 1911. godine, kada je gostovala u Beogradu kada ju je zapazio upravnik
Milan Grol. Mesec dana kasnije primljena je za privremenog člana Narodnog pozorišta, a ubrzo postaje i njegov stalni član. Tu je igrala
u predstavama: ‘Figarova ženidba’, ‘Sirano de Beržerak’ i ‘Rodoljupci’.
Već čuvena glumica Žanka Stokić je za svoj veliki jubilej, četvrt veka umetničkog rada, 7. marta 1929. godine, od deset časova pre podne
do dva po podne, primala čestitke i poklone u skadarlijskoj kafani ‘Dva jelena’. Predato joj je i 160.000 dinara u gotovom novcu, što je
sa prihodom od predstave premašilo svotu od 260.000 dinara – dovoljno da kupi kuću na Topčiderskom brdu.
Navodno je Branislav Nušić pišući ‘Gospođu ministarku’ mislio baš na ovu glumicu a sama predstava je doživela izuzetan uspeh: od premijere 25. maja 1929. godine (u režiji Vitomira Bogića) do 1941. godine – izvedena je više od dve stotina puta, a gostovala je na scenama Beča, Praga, Budimpešte, Sofije, Varšave, Krakova i Vilnusa.
Svih tih godina, slobodno vreme, Žanka je najradije provodila u skadarlijskim kafanama, posebno u ‘Tri šešira’ uz ‘Čiča’ Iliju Stanojevića, Milorada Gavrilovića i druge.
Duhovna muzika
Stevan Stojanović ‘Mokranjac’*
9. januar 1856. Negotin – 28. septembar 1914. Skoplje
Srpski kompozitor, melograf, profesor, muzički pedagog i akademik, Mokranjac važi za klasika srpske muzike i njena je najistaknutija ličnost na prelazu iz XIX u XX vek, zaslužan za uvođenje srpskog nacionalnog duha u umetničku muziku.
Još kao gimnazijalac postao je član Beogradskog pevačkog društva koje mu je omogućilo da 1879. ode na muzičke studije na Konzervatorijum u Minhenu. Godine 1883. morao je da prekine studije ali ih je nastavio 1884-85. u Rimu a 1885-87. na Konzervatorijumu u Lajpcigu.
Od tada započinje Mokranjčeva dugogodišnja i mnogostrana delatnost u Beogradu; već 1884. je afirmisan kao horovođa pevačkog društva ‘Kornelije Stanković’ a od 1887. do kraja života bio je dirigent Beogradskog pevačkog društva, koje pod njegovim vođstvom dostiže visok umetnički nivo i ostvaruje mnogobrojne koncertne nastupe i turneje po Srbiji, drugim južnoslovenskim zemljama i stranim državama našavši se u ulozi svojevrsnog kulturnog ambasadora.
Sa neznatnim izuzecima ceo Mokranjčev opus pripada oblasti horske muzike; u svojih ’15 rukoveti’ stvorio je klasične obrasce umetničke stilizacije narodnog melosa i definitivno učvrstio nacionalni smer u srpskoj muzici. Tipu rukoveti pripadaju i P’rimorski napjevi’ a delimično i obrade mađarskih, turskih, ruskih i rumunskih pesama koje nastale povodom inostranih gostovanja Beogradskog pevačkog društva.
Mokranjac je posvetio veliki deo svog stvaralaštva i pravoslavnoj duhovnoj muzici, najvećim delom zasnovanoj na tradicionalnim napevima srpskog crkvenog pojanja gde se, pre svega, ističe monumentalna ‘Liturgija sv. Jovana Zlatoustog’, zatim ‘Opelo’, ‘Akatist’ i druga dela koja su po svojim kvalitetima ravnopravne sa njegovim najboljim kompozicijama iz oblasti svetovne muzike.
Zajedno sa Stanislavom Biničkim osnivao je 1899. prvu stalnu muzičku školu u Beogradu (danas Muzička škola ‘Mokranjac’) a 1906. izabran je za dopisnog člana Srpske kraljevske akademije.
Zbog bolesti je od 1912. postepeno napuštao svoje brojne dužnosti a preminuo je 28. septembra 1914. u Skoplju, gde se sklonio sa porodicom kada je izbio Prvi svetski rat.
* Stevanu Stojanoviću – ‘Mokranjac’ (na moguće zaprepašćenje mnogih) NIJE PREZIME već NADIMAK koji je dobio po selu Mokranje (u okolini Prilepa u Makedoniji) odakle vode poreklo njegovi preci!
Pozorište
Ilija Stanojević ‘Čiča’
7. avgust 1859. Beograd – 8. avgust 1930. Beograd
Ilija Stanojević je jedan od prvih filmskih glumaca na ovim prostorima i prvi srpski režiser. Režirao je prvi domaći film ‘Karađorđe’ (1911) u kome je tumačio i naslovnu ulogu.
Još u ranoj mladosti ispoljio je glumački talenat a već 1879. nastupa u Narodnom pozorištu kao glumac a kasnije i kao reditelj mnogih komada. Postao je izuzetno popularan i cenjen dramski umetnik, posebno kao komičar.
Tokom života bio je zaljubljen u svoju Skadarliju, njenu boemiju, kao i komšijski Dorćol, omiljen kod pozorišne i čitalačke publike koja se redovno okupljala oko kafanskih stolova ‘Dardanela’, ‘Tri šešira’, ‘Dva jelena’, ‘Bums-kelera’ i drugih. Još za života postao je živa legenda starog Beograda.
Govorilo se da je u stanju ‘i mrtvog da nasmeje’ pa su ga simbolično zvali ‘vladarom smeha’, a pozorišni kritičari ‘Nušićem u glumi’.
Kao umetnik raznovrsne delatnosti Čiča Ilija je zajedno sa Jankom Veselinovićem napisao komad iz narodnog života ‘Potera’ (1911), dramatizovao je Sremčevu ‘Ivkovu slavu’ (1918) i dao nekoliko originalnih književnih dela: šaljivi komad ‘Dorćolska posla’ (1909), humorističke priče posvećene svojim ljubimcima ‘Čiča Ilijine životinjke’ (1928).
U sećanju su ostale mnoge njegove nezaboravne kreacije, medu kojima su posebno značajne: Čizmar Sreta (J. St. Popović: ‘Zla žena’), Kir-Janja, Štancika (K. Trifković: ‘Izbiračica’), Jovanča Micić (Nušić: ‘Put oko sveta’) itd.
Istorijski dogadjaji
Kralj Aleksandar I Karadjordjević
16. Januar 1888. Cetinje, CRNA GORA – 9. Oktobar 1934. Marseille, FRANCE
Aleksandar I iz kraljevske porodice Karadjordjevića bio je kralj Kraljevine SHS 1921-1929 i prvi kralj Kraljevine Jugoslavije 1929-1934.
Roditelji su mu bili kralj Petar I Karadjordjević i crnogorska princeza Ljubica Petrović-Njegoš, ćerka crnogorskog kralja Nikole I.
Kao zapovednik prve armije istakao se u Balkanskim ratovima, naročito u bitkama kod Kumanova, Bitolja i bregalnice.
Tokom Prvog svetskog rata bio je vrhovni zapovednik srpske vojske.
Novostvorenom državom, Kraljevinom Srba Hrvata i Slovenaca, najpre je vladao kao regent od 1918-1921 a zatim posle očeve smrti nasledjuje tron na kome ostaje sve do marsejskog atentata u kome je stradao 9. Oktobra 1934.
Tokom svoje vladavine pokušao je i donekle, barem privremeno, uspeo da postigne nemoguće – odnosno da svakovrsne balkanske ‘rogove’ stavi u koliko-toliko funkcionalnu ‘vreću’.
Nemilosrdno kritikovan od skoro svih i za života i kasnije najviše je, ipak, bio osporavan i omalovažavan od strane kasnijih “šumskih oslobodilaca” čiji je “pećinski glavešina” do najsitnijih detalja idući Aleksandrovim stopama za sebe i svoje “čopore” obezbedio blještavu ondašnjost – a nama ostavio samo svetlu buduću-sadašnjost po čijem mraku i dalje tumaramo u mestu.
Strani umetnici
Marcel Journet
25. jul 1868. Grasse, Alpes-Maritimes – 7. septembar 1933, FRANCE
Najčuveniji francuski bas, studirao je pevanje na Pariskom konzervatorijumu a debitovao 1891. u Monpejeu.
Tokom svoje duge i veoma uspešne karijere ostvario je preko 40 različitih uloga u operama francuskih, nemačkih i italijanskih autora.
Nastupao je na svim velikim svetskim scenama a najviše u londonskom Kovent gardenu, Milanskoj skali i njujorškoj Metropoliten operi.
Medju partnerima su mu bili i Enrico Caruso, Titta Ruffo, Feodor Chaliapin kao i legendarni dirigent Arturo Toscanini.
Imao je moćan glas prelepog tembra i rafinirane tehnike kao i impresivan scenski nastup.
Snimio je i veliki broj gramofonskih ploča, medju kojima poseban kuriozitet predstavlja snimak interpretacije naše himne ‘Bože pravde’, načinjen tokom Prvog svetskog rata, 1916.
Strana muzika
Lale Andersen
23. märt 1905 Lehe, DEUTSCHLAND – 29. avgust 1972. Wien, ÖSTERREICH
Nemačka pevačica šansona, kantautorka i glumica, najpoznatija je po originalnoj interpretaciji čuvene pesme ‘Lili Marleen’.
Autori ove pesme su tekstopisac Hans Leip koji je stihove napisao 1915. godine i kompozitor Norbert Schultze koji ju je komponovao
1938. i odabrao Lale Andersen, do tada nepoznatu kabaretsku pevačicu, da svojim glasom oživi ovo delo.
Nekoliko nedelja pred početak Drugog svetskog rata pesma je snimljena i ubrzo je izdata ploča. U tom trenutku ‘Lili Marleen’ nije
doživela neki naročit uspeh, niti se po bilo čemu isticala u moru sličnih pesama – prodata je u simboličnih 700 primeraka i sve do
1941. bila je obavijena velom anonimnosti.
Međutim nakon okupacije Jugoslavije, čudnim spletom okolnosti, Radio Beograd će stupiti na istorijsku pozornicu i ovoj pesmi
obezbediti večnu slavu.
Nove nemačke vlasti su Radio Beograd pretvorile u ‘Vojnički radio Beograd’ uvidevši dobru pozicioniranost i jake radio-predajnike
koji su omogućavali da se njegov program prati u celoj Evropi i na severu Afrike, na ratištu koje je u tom trenutku dobijalo sve
veći značaj.
Budući direktor Radio Beograda, poručnik Karl-Heinz Reintgen, odmah po dolasku u okupirani grad, upao je sa pet vojnika u studio, smešten u zgradi SANU (oštećenoj u bombardovanju), pa je tehnika preseljena u Ulicu Kneza Miloša 16 i emitovanje ‘Soldatensender Belgrad’ na frekvenciji Radio Beograda, počelo je dve nedelje po dolasku Nemaca, 25. aprila 1941.
Ova ‘Vojnička stanica’ imala je svega šezdesetak gramofonskih ploča, što je bilo nedovoljno za kontinuirano emitovanje pa je zato
Reintgen kontaktirao državni nacistički Reichshradio u Beču, odakle su poslata dva paketa ‘otpisanih’ ploča.
Među ‘škartom’ koji mu je stigao bila je i ploča iz 1939. sa numerom ‘Lili Marleen’ u interpretaciji Lale Andersen (pod naslovom ‘Pesma mladog vojnika na straži’).
Pošto je i nakon toga, radio oskudevao u broju muzičkih numera, Reintgen je bio prinuđen da često iznova pušta iste pesme pa je
upravo ovaj manjak ploča dodelio ‘Lili Marleen’ mesto u istoriji, budući da je bila veoma često puštana.
Stanica je vrlo brzo stekla veliku slušanost (čak i od strane saveznika koji su je takođe masovno slušali) sve do poslednjeg dana emitovanja, 13. oktobra 1944.
Tako se ‘Lili Marleen’ izdigla iz blata u kojem je stvorena, postavši globalni fenomen a do danas je snimljeno više od 200 verzija
na 48 jezika dok je direktno ili indirektno inspirisala desetine filmova i TV emisija kao i isto toliko knjiga.
Muzej zvuka je sufinansiran od strane Sekretarijata za kulturu Beograda u 2023. godini